ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ / ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ

 

Αίτια των προσφυγικών κυμάτων κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα

*                     πολεμικές συγκρούσεις

*                     εχθρότητα μεταξύ των κρατών της Βαλκανικής

Αποκορύφωμα: ο ξεριζωμός των Ελλήνων της Μ. Ασίας και Ανατολικής Θράκης το 1922

Τα προσφυγικά ρεύματα πριν το 1922

*                     1906: από Ανατολική Ρωμυλία, στα πλαίσια του Μακεδονικού Αγώνα

*                     1906: από Ρουμανία, λόγω του Κουτσοβλαχικού ζητήματος

*                     1913, Αυγ: Συνθήκη Βουκουρεστίου. από Βουλγαρία, Δυτ. Θράκη, Ανατ. Μακεδονία, Σερβία.

*                     Γύρω στο 1913: από Ρωσία (Καύκασο), για εγκατάσταση στις πεδιάδες της Μακεδονίας. Αναχαίτηση του ρεύματος αυτού.

 Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΟΥ 1914

 

Η ελληνική παρουσία στη Μ. Ασία

*                     αραίωση ελλ. πληθυσμών από το 12ο αι. λόγω εξισλαμισμών

*                     18ος-19ος αι.: ενίσχυση ελληνικού στοιχείου με μεταναστεύσεις από ελλαδικό χώρο. Οικονομική και πνευματική άνοδος

Τα αίτια των διωγμών του 1914

*                     τουρκικός εθνικισμός (από τα τέλη του 19ου αι.), που στράφηκε κατά των μειονοτήτων, ιδίως Ελλήνων και Αρμενίων (λόγω οικονομικής τους κυριαρχίας και εκκρεμότητας στο ζήτημα των νησιών του ανατολικού Αιγαίου)

*                     αρχές 1914: μεταναστεύσεις Μουσουλμάνων από Σερβία, Βουλγαρία και Ελλάδα προς Μ. Ασία, εν μέρει υποκινημένες από τουρκική κυβέρνηση, και επικείμενη έξοδος της Τουρκίας στον Α΄Π.Π.           πρόσχημα για εκδίωξη Ελλήνων.

Το χρονικό του διωγμού

*                     αρχές 1914: Έλληνες Ανατολικής Θράκης

*                     Μάϊος 1914: Δυτική Μικρά Ασία, με πρόσχημα την εκκένωση περιοχών για στρατιωτικούς λόγους.

*                     ρόλος των Γερμανών: καθοδηγητές του διωγμού.

Η μεθόδευση και οι πρακτικές της εκκένωσης

*                     ανθελληνική εκστρατεία τύπου, για εξαναγκασμό σε εκούσια μετανάστευση

*                     λεηλασίες και δολοφονίες Ελλήνων

*                     έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις

*                     εμπόδια σε εμπορικές δραστηριότητες

*                     μετατόπιση πληθυσμών στο εσωτερικό της Μ.Ασίας

*                     τάγματα εργασίας (αμελέ ταμπουρού), για τους άνδρες άνω των 45 ετών

*                     κατάργηση δυνατότητας εξαγοράς της θητείας

Αποτελέσματα διωγμών

*                     μεγάλο κύμα φυγής προς Ελλάδα

*                     εγκατάσταση στα εγκατελλειμένα ελληνικά σπίτια μουσουλμάνων προσφύγων

*                     διωγμοί και εκτοπίσεις μέχρι το τέλος του πολέμου (1918) και σε άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος)

Αντιδράσεις στους διωγμούς

*                     Οικουμενικό Πατριαρχείο: κήρυξε Ορθόδοξη εκκλησία σε διωγμό και ανέστειλε τη λειτουργία εκκλησιών και σχολείων

*                     ελληνική κυβέρνηση: διπλωματικές ενέργειες για εθελούσια ανταλλαγή Ορθοδόξων Τουρκίας και Μουσουλμάνων Ελλάδας (Ιούνιος 1914, Μικτή Επιτροπή για τα ζητήματα της ανταλλαγής) 

	2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα

 

Έτος	Τόπος προέλευσης	Αίτια
1914	Βόρεια Ήπειρος
1916	Ανατολική Μακεδονία	Κατάληψή της από Βουλγάρους. Το 1918 επέστρεψαν στις εστίες τους (Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής; Μακεδονίας)
1919, Νοε	Βουλγαρία	Συνθήκη του Νεϊγύ. “Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας”, αναχώρηση 50.000 Βουλγάρων από Ελλάδα και 30.000 Ελλήνων από Βουλγαρία (σύνολο: 50.000)
1919-1921	Ρωσία	Ρωσική Επανάσταση (1917) - κατάληψη ρωσικών επαρχιών από Τούρκους. Οι πρόσφυγες αρχικά σε Μαύρη Θάλασσα και απο εκεί σε Ελλάδα
1919	Ρουμανία	Λόγω πολεμικών συγκρούσεων
1919	Νοτιοδυτική Μ.Ασία	Ιταλική κατοχή
1919	Αϊδίνι - εσωτερικό Μ.Ασίας
1912 κ.εξ.	Δωδεκάνησα	Ιταλική κατοχή

Αποτελέσματα:  μέχρι το 1920 περ. 800.000 πρόσφυγες στην Ελλάδα, ατομικά ή προγραμματισμένα. Εγκατάσταση σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, Μακεδονία, νησιά Ανατ. Αιγαίου. Μικρότερος αριθμός σε Κρήτη, Βόλο, Πάτρα, Καλαμάτα, Αργοσαρωνικό.

	3. Η περίθαλψη (1914-1921

 

*                     Αρχικά: έργο εθελοντών

*                     Υπουργείο Εσωτερικών: κατάρτιση επιτροπών (για διανομή τροφίμων, ιματισμού, οικονομικής βοήθειας. Έσοδα από εράνους, δωρεές, μικρή κρατική βοήθεια

*                     1914: ίδρυση Οργανισμού στη Θεσσαλονίκη για περίθαλψη και εγατάσταση προσφύγων

*                     1916-17 (Εθνικός Διχασμός): Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως, από κυβέρνηση Βενιζέλου

*                     Ιούλιος 1917: Υπουργείο Περιθάλψεως. Θεσμοθέτηση περιθάλψεως και οικογένειες εφέδρων και θυμάτων πολέμου.

*                     1917-1920: περίπου 450.000 πρόσφυγες δέχτηκαν περίθαλψη. Η περισσότερο οργανωμένη φροντίδα για τους πρόσφυγες, παρά τις αντίξοες συνθήκες.

*                     Το έργο της περιθάλψεως: διανομή συσσιτίου (Πατριωτικό Ίδρυμα) - ιατρικοφαρμακευτική περίθαλψη - προσωρινή στέγαση - παροχή ιματισμού - βοήθεια για εύρεση εργασίας - δωρεάν μετακίνηση

4. Η παλιννόστηση

*                    Έναρξη: τέλη 1918

*                    Οκτ 1918: Πατριαρχική Επιτροπή, στην Κων/πολη, για οργάνωση επαναπατρισμού, και με μέριμνα του Υπουργείου Περιθάλψεως.

*                     Αρχικά: άδεια στους ευπορότερους και για ορισμένες μόνο περιοχές

*                     Μάιος 1919, απόβαση ελλ. στρατού σε Σμύρνη: το μεγαλύτερο κύμα παλιννόστησης.

*                     μέχρι τέλη 1920: η πλειονότητα των προσφύγων έχει επιστρέψει.

*                     ίδρυση “Υπηρεσίας Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως”, υπό την αιγίδα της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης.

 

	1. Η έξοδος

 

Τα γεγονότα πριν από το 1922

*            15 Μαϊου 1919:απόβαση ελληνικού στρατού στη Σμύρνη

*            Ιούλιος 1920: Συνθήκη των Σεβρών

*            Νοέμβριος 1920: ήττα Φιλελεύθερων - επιστροφή βασιλιά Κωνσταντίνου

*            Αλλαγή στάσης συμμάχων - ενδυνάμωση Κεμαλικού κινήματος

*            Αύγουστος 1922: Μικρασιατική Καταστροφή

Τα προσφυγικά κύματα πριν και μετά το 1922

*            Πριν το 1922: Πόντος, ΚΙλικία, Καππαδοκία

*            μετά την καταστροφή: Βουρλά, Αϊβαλί, Μοσχονήσια, ΒΔ. Μικρά Ασία

*            Μεταφορά αιχμαλώτων στρατιωτών και ντόπιων στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας

*            Ανατολική Θράκη: προθεσμία ενός μήνα για εκκένωση της περιοχής

*            Χερσόνησος Καλλίπολης: έφυγαν αργότερα.

Ο αριθμός των προσφύγων

*            μέχρι το φθιν. του 1922: 900.000 πρόσφυγες (οι 50.000 Αρμένιοι)

*            1924-25: άλλοι 200.000 από Καππαδοκία και νότια και κεντρική Μικρά Ασία (με φροντίδα της Μικτής Επιτροπής).

*            ένα μέρος μεταφέρθηκε στη νότια Ρωσία.

	2. Το πρώτο διάστημα

 

Ο πραγματικός αριθμός των προσφύγων

*                     οι πρώτες απογραφές δεν αποδίδουν την πραγματικότητα

*                     αριθμός προσφύγων μεγαλύτερος [από αυτόν της απογραφής του 1928] λόγω:

     - υψηλής θνησιμότητας (λόγω επιδημιών και άθλιων συνθηκών διαβίωσης)

     - μειωμένου αριθμού γεννήσεων

     - μετανάστευση προσφύγων σε άλλες χώρες

*                     Απογραφή του 1928: 1.221.849 πρόσφυγες

Τα πρώτα προβλήματα των προσφύγων

*                     αρρώστιες (τύφος, γρίπη, φυματίωση)

*                     πρόχειρη στέγαση

*                     υποσιτισμός

*                     ψυχικά τραύματα

Η πρώτες ενέργειες για αποκατάσταση των προσφύγων

*                     κινητοποίηση του κράτους για στοιχειώδης ανάγκες (διαστροφή, στέγαση, περίθαλψη

*                     ιδιωτική κινητοποίηση (ατομική ή οργανωμένη)

*                     ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις (ιατρική περίθαλψη - παροχή φαρμάκων).

*                     διοργάνωση εράνων, συσσιτίου, παροχή ρουχισμού και ειδών πρώτης ανάγκης

Η στέγαση

*                     αρχικά την ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως

*                     Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Νοε 1922): ανέγερση ξύλινων παραπηγμάτων

*                     αυτοσχέδιες κατασκευές ως προσωρινά καταλύματα

*                     στέγαση σε δημόσιους χώρους

*                     επίταξη άδειων σπιτιών σε όλη την επικράτεια, ακόμα και κατοικούμενων χώρων

Η αίσθηση προσωρινότητας των προσφύγων

*                     Οι πρόσφυγες θεωρούσαν προσωρινή την παραμονή τους στην Ελλάδα, και γι΄αυτό ανέχονταν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους.

*                     Μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης, που απέκλεισε κάθε ελπίδα επιστροφής τους, άρχισαν να προσαρμόζονται στην νέα πραγματικότητα

	3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών

 

Η Ελληνοτουρκική Σύμβαση (30 Ιανουαρίου 1923)

*                     ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών

*                     οι όροι: υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών Ελλήνων ορθοδόξων Τουρκίας και Μουσουλμάνων Ελλάδας.

*                     αναδρομική ισχύς της ανταλλαγής για όλες τις μετακινήσεις από το 1912

*                     Εξαίρεση: Έλληνες της Κων/πολης, Ίμβρου, Τενέδου - Μουσουλμάνοι Δυτικής Θράκης

Η Σύμβαση της Λοζάνης (24 Ιουλίου 1923)

*                     Οι όροι: -οι ανταλλάξιμοι αποκτούν τη νέα ιθαγένεια και αποβάλουν την παλιά

     - δικαίωμα μεταφοράς κινητής περιουσίας

     - δικαίωμα αποζημίωσης ίσης αξίας με την ακίνητη περιουσία που εγκατέλειψαν

     - διευκόλυνση μετακίνηησης από την Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής

*                     Η σημασία της Σύμβασης: καθιερώνεται για πρώτη φορά η μαζική και υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών (σε αντίθεση με τις μέχρι τότε συμφωνίες για εθελοντική μετανάστευση)

Οι αντιδράσεις στην υπογραφή της Σύμβασης

*                     έντονες αντιδράσεις προσφύγων, με συλλαλητήρια και διαμαρτυρίες, γιατί ουσιαστικά εξομοιωνόταν οι διωγμοί με την ανταλλαγή.

*                     Αλλά: τα συμφέροντα των προσφύγων θυσιάζονται στο βωμό των συμφερόντων του ελληνικού κράτους (διασφάλιση και αναγνώριση συνόρων, όπως είχαν διαμορφωθεί, επίτευξη εθνικής ομιογένειας, ενασχόληση με εσωτερική ανάπτυξη και μεταρρύθμιση).

Η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής

*                     Ίδρυση με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης, και με έδρα την Κων/πολη

*                     Μέλη: 4 Έλληνες - 4 Τούρκοι- 3 πολίτες ουδετέρων κατά τον Α΄ Π.Π.

*                     Αρμοδιότητα: καθορισμός τρόπου μετανάστευσης - εκτίμηση ακίνητης περιουσίας ανταλλαξίμων.

 

		1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

 

Η ίδρυση της ΕΑΠ

*            Σεπτέμβριο του 1923

*            Αποστολή: εξασφάλιση στους πρόσφυγες παραγωγικής απασχόλησης και οριστικής στέγασης

*            Έδρα: Αθήνα.

*            Η ίδρυση έγινε με πρωτοβουλία της ΚΤΕ

Οι πόροι της ΕΑΠ

*            8.000.000 στρέμματα γης (περιουσίες Τούρκων και Βουλγάρων ανταλλαξίμων, κτήματα Δημοσίου, απαλλοτριωμένα, μοναστηριακή γη)

*            Τα δάνεια του 1924 και 1918

*            οικόπεδα για την ανέγερση συνοικισμών

*            τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και Πρόνοιας και Αντιλήψεως

Οι παράμετροι που έπρεπε να ληφθούν υπόψη

*                     διάκριση σε αστούς και αγρότες: μέριμνα για εγκατάσταση αγροτών σε περιοχές με καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν

*                     τόπος προέλευσης: πρόσφυγες από τον ίδιο οικισμό να εγκαστασταθούν στην ίδια περιοχή (π.χ. Νέα Μουδανιά, Νέα Αλικαρνασσός, Νέα Φιλαδέλφεια κ.α.)

*                     οι αντικειμενικές συνθήκες: η αποκατάσταση διακρίνεται σε αστική και αγροτική. Μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες είναι αστικής καταγωγής, δίνεται βάρος στην αγροτική αποκατάσταση, γιατί:

       - υπήρχαν ήδη μουσουλμανικά κτήματα

       - ήταν ταχύτερη η αγροτική αποκατάσταση

       - η ελλ. οικονομία στηρίζεται στη γεωργία

       - πολιτική σκοπιμότητα: προκειμένου να αποφευχθούν οι κοινωνικές αναταραχές με τη δημιουργία εργατικού προλεταριάτου, ήταν προτιμότερη η δημιουργία γεωργών μικροϊδιοκτητών

Προτεραιότητα στην εγκατάσταση προσφύγων σε Αν. Μακεδονία και Θράκη

*                     ήταν πιο εύκολη η αποκατάσταση, λόγω των μουσουλμανικών και βουλγαρικών κτημάτων,

*                     θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό και θα επικοίζονταν παραμεθόριες περιοχές.

Η κινητικότητα των προσφύγων

*                     η λογική της ΕΑΠ και της κυβέρνησης δεν ίσχυσε πάντα

*                     κινητικότητα προσφύγων από περιοχή σε περιοχή

*                     αστοί είχαν αποκατασταθεί ως αγρότες, και αγρότες παρουσιάζονταν ως αστοί.

Άλλοι φορείς που ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση

*                     Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1925)

*                     Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925)

*                     Υπουργείο Γεωργίας

*                     ΕΑΠ: διαλύθηκε το 1930 και παραχώρησε την περιουσία της και τις υποχρεώσεις της απέναντι στους πρόσφυγες στο ελληνικό δημόσιο

	2. Η αγροτική αποκατάσταση

 

Η αγροτική αποκατάσταση ήταν έργο της ΕΑΠ

Η διανομή κλήρων

*            σκοπός: η δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών

*            κριτήρια απονομής κλήρων: μέγεθος οικογένειας προσφύγων, ποιότητα εδάφους, είδος καλλιέργειας, δυνατότητα άρδευσης

*            χαρακτηριστικά κλήρων: όχι ενιαία έκταση, αλλά τεμάχια σε διαφορετικές τοποθεσίες

*            η διανομή αρχικά προσωρινή (μόνιμη μετά την κτηματογράφηση)

*            παραχώρηση στέγης, εργαλείων, σπόρων

Η στέγαση

*                      σε εγκατελειμμένα χωριά, με επέκταση ήδη υπαρχόντων οικισμών, με ανοικοδόμιση νέων

*                     ανέγερση των οικιών: είτε από την ΕΑΠ με εργολαβία, είτε από τους ίδιους τους πρόσφυγες με χορήγηση των οικοδομικών υλικών (αυτεπιστασία).

*                     τα κτίσματα: δύο δωμάτια, αποθήκη, σταύλος.

*                     τρόπος πληρωμής: με δόσεις. Ο τίτλος κυριότητας αποδίδονταν αφού είχαν αποπληρώσει το χρέος τους (μέχρι το 1930 στην ΕΑΠ, αργότερα στην Αγροτική Τράπεζα).

	3. Η αστική αποκατάσταση

 

*            Η αστική αποκατάσταση ήταν έργο του κράτους. Η ΕΑΠ προσέφερε οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων.

*            Περιελάμβανε πρόνοια μόνο για  τη στέγαση και όχι και την εύρεση εργασίας.

Τα προβλήματα της αστικής αποκατάστασης

*            μεγάλος αριθμός προσφύγων

*            τα ανταλλάξιμα σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα

*            τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν

*            κινητικότητα των προσφύγων (συνεχείς περιπλανήσεις τα πρώτα χρόνια από πόλη σε πόλη)

Η αρχική επαγγελματική ενασχόληση των προσφύγων

*                     περιστασιακές εργασίες (“μεροκάματα” σε οικοδομές, εργοστάσια και βιοτεχνίες)

*                     πλανόδιοι μικροπωλητές , μικροκαταστηματάρχες

*                     ναυτεργάτες, εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις, στην ύπαιθρο

Η αστική στέγαση: οι πρώτοι συνοικισμοί

*                      Αθήνα: Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία

*                     Πειραιάς: Κοκκινιά

*                     οι συνοικισμοί χτίζονταν με επέκταση των πόλεων στις οποίες βρίσκονταν

*                     ανέγερση των οικιών: Το κράτος ή η ΕΑΠ ανέθεταν σε εργολάβους ή παρείχαν στους πρόσφυγες τα μέσα για να τα χτίζουν μόνοι τους.

*                     τα κτίσματα: μικρές κατοικίες, μονοκατοικίες/ διπλοκατοικίες/ τετρακατοικίες, μονοώροφες ή διώροφες, με ένα ή δυο δωμάτια, κουζίνα, βοηθητικούς χώρους

*                     τα προβλήματα: έλλειψη έργων υποδομής (ύδρευση, αποχετευτικό, οδικό δίκτυο, χώροι πρασίνου)

*                     τα χαρακτηρσιτικά των συνοικισμών: ομοιομορφία, με ελαφρά διαφοροποίηση των κατοιικιών ως προς το εμβαδόν, την ποιότητα κατασκευής, την λειτουργικότητα.

*                     άλλοι τρόποι στέγασης: ίδρυση προσφυγικών οικοδομικών συνεταιρισμών - χορήγηση άτοκων δανείων  σε προσφυγικές οικογένειες.

Η περίπτωση των εύπορων προσφύγων

*                     αρχικά νοίκιαζαν ή αγόραζαν κατοικίες μέσα στις πόλεις και αναμειγνύονταν με τους γηγενείς.

*                     Αργότερα  ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η Καλλίπολη στον Πειραιά.

Η περίπτωση των άπορων προσφύγων

¨      Εγκαταστάθηκαν σε καλύβες και χαμόσπιτα σε παλιούς οικισμούς

¨       ή σε παραγκουπόλειςγύρω από τους προσφυγικούς οικισμούς και ζούσαν για χρόνια σε άθλιες συνθήκες.